Osmanlı Hapishaneleri ve özellikler bu hapishanelerin cinsiyet bağlamında mekânsal özelikleri mimarlık tarihi alanında incelenmemiş bir alan olarak karşımıza çıkmaktadır. Osmanlı’da hapishane mekanları, hukuk sistemi ve ceza yöntemlerinin değişimi ile sıkı bir ilişki içinde değişime uğramıştır. Avrupa ve Amerika’da hapishane reformunun hız kazandığı XVIII. yüzyıl sonunda, yeni ceza infaz sistemleri yürürlüğe girmiş ve bunun beraberinde cezaların infaz edildiği mekanların mimarisinde de değişimlere yol açmıştır. Osmanlı hapishaneleri ile ilgili değişim süreci ise, XIX. yüzyıl başında Tanzimat Reformu ile başlamaktadır. Bunun temel sebebi, Osmanlı’da XIX. yüzyıl öncesi hapis cezasının asli bir ceza olarak görülmemesidir. Asli cezaları infaz edilene kadar suçluların kapalı tutulduğu mekanlar mahbes (zindan) olarak anılan kale burçları, kuleler, tersaneler, idareye ait yapıların bodrum katlarıdır. Hapishane olarak inşa edilmemiş bu yapılarda mahkumlar işledikleri suçların niteliğine göre ayrılmadığı gibi, genellikle kadın, erkek ve çocuk suçlular içinde özel olarak belirlenmiş mekanlar mevcut değildir. Kadın mahkumların genellikle imam evi olarak isimlendirilen mahalle imamının evinde ya da şehrin önde gelen, güvenilir kimselerinin evlerinde tutulduğu bilinmektedir. Tanzimat Fermanı ile ortaya çıkan reformların ceza yöntemleri dolayısıyla cezaların infaz edildiği mekanlarda yarattığı değişim, hapishane mekanlarında cinsiyete bağlı bir ayrışmayı da zorunlu hale getirmiştir. Hapishanelerde önce erkek mahkumlar için yapılan koğuş ve hücrelerin yanı sıra, kadın mahkumlar için bir oda ayrıldığı, ilerleyen süreçte bu odaların özelleşmiş bölümlerden ayrı binalara doğru evrildiği görülmektedir. Bu çalışmanın amacı, Tanzimat ile başlayan hapishane mekanlarının dönüşüm sürecinde, kadın mahkumlar için ayrılan mekanların, Diyarbakır Vilayetine bağlı Lice, Avine, Silvan, Cizre, Ergani Maden, Midyat Siverek, Çermik Kazaları için üretilmiş “tip planlar” üzerinden incelenmesinin yapılmasıdır. Bu incelemeye konu olan mimari çizimler, Devlet Arşivleri-Osmanlı Arşivlerinden elde edilen hapishane örnekleridir.

Anahtar Kelimeler: 19. Yüzyıl Osmanlı Mimarlığı, Osmanlı Hapishaneleri, Tanzimat reformları, Kadın mahkûm mekanları

Keywords: